Nowe wydanie "Państwa Zamojskiego"

Fragment wstępu: "Moja babka widziała śmierć, która kroczyła po polach w okolicy podzamojskiego Sitna. Była to postać wielka i straszna, ale zgodna z dawnymi wyobrażeniami o porządku świata i zaświatów. W dzieciństwie słyszałem też opowieści o błąkających się po wsiach i bezdrożach Zamojszczyzny duchach zmarłych, utaplanych w błocie diabełkach, które siedziały w przydrożnych rowach, oraz o tym, że na bagnach można czasami zobaczyć tajemnicze błękitne ogniki lub — gdy się ma mniej szczęścia — wykrzywione twarze topielców (czyli topczyków). Zawsze groźne były też polne wiry i przeciągi, które mogły sparaliżować człowieka. Słyszało się o takich przypadkach! Dlatego, jak mi tłumaczono, okna w domach i mieszkaniach powinno się szczelnie zamykać.

Do podzamojskiej miejscowości Stanisławka (stamtąd pochodzi część mojej rodziny) przyjechał kiedyś pewien magik. Człowiek ten odwiedzał jeszcze przed ostatnią wojną niektóre domy i tam pokazywał „sztuczki”. Rozdzierał gospodarskie ubrania, dmuchał na nie, co powodowało, że po chwili stare koszule czy spodnie znowu były całe. W prawdziwe zdumienie wprawiała jednak zgromadzonych inna jego umiejętność. Podczas przedstawienia prosił, żeby ktoś pomyślał o wybranej przez siebie karcie. Potem wyjmował z kieszeni całą talię i z wielką siłą rzucał nią o ścianę. Wszystkie karty opadały. Jednak ta jedna, wybrana w myślach (potem to sprawdzano), zostawała przez jakiś czas na ścianie, jakby przyklejona tajemniczą mocą.

W domu moich dziadków odbywały się podczas wojny seanse spirytystyczne. Przepowiednie, wskazówki i komentarze przywoływanych duchów, mocno ograniczone możliwościami kręcącego się na wszystkie strony talerzyka, nie były może zbyt wyszukane, ale robiły wielkie wrażenie. Pokrzepiały serca tych, którzy tęsknili za bliskimi będącymi już po tamtej stronie życia.

Gdy byłem dzieckiem dowiedziałem się także, iż Zamość wybudował Jan Zamoyski (taką opowieść nadal serwują turystom niektórzy przewodnicy turystyczni), niezwykły wódz, organizator i miłośnik europejskiej kultury. Zastanawiałem się, jak to możliwe, iż jeden człowiek — sam i własnoręcznie — postawił słynny zamojski ratusz, kolegiatę, potężne mury twierdzy, okazałe bramy i aż tyle kolorowych kamienic.

Wyobrażałem sobie tego „starożytnego” Zamoyskiego jako brodatego siłacza, który przyodziawszy szlachecki strój roboczy (były takie?) stawiał przynajmniej pół zamojskiego domu dziennie. Niestety, tę dziecinną wizję trzeba było między bajki włożyć, bo Zamość zbudowała cała armia ludzi (tyle że za pieniądze słynnego założyciela miasta). Byli to robotnicy sprowadzani z różnych stron kraju, staropolscy spece od budowlanki, ale także okoliczni chłopi, a wśród nich zapewne moi przodkowie. Na pewno pracowali ciężko, ale czy chętnie? Niestety, los chłopów w dawnej Rzeczpospolitej nie był godny pozazdroszczenia. Jednak to także dzięki ich wysiłkowi o mury Zamościa rozbijało się potem wiele potężnych armii...".